Киһи-аймах өссө да кыайа илик ыарыытынан уодаһыннаах искэн ыарыыта буолар. Киһи араак диэн диагноһы бүтэһиктээх бириигэбэр курдук ылынар. Ол иһин бу ыарыыны утары охсуһуу, сэрэтии үлэтин сайыннарыы уонна искэни кыайарга саҥа ньыманы көрдөөһүн аан дойду норуоттарын биир сыалга-сорукка түмэр.
Ыарыы өр кэмҥэ бэйэтин биллэрбэт, ол иһин киһи этин-сиинин сиэбитин кэннэ баарын быһаараллар. Ыарыы уодаһына онно сытар. Ол иһин аан дойду ханнык баҕарар муннугар олорор киһиэхэ искэн ыарыытын быһаарар диагностика тоҕоостоох, эмтэнии хаачыстыбалаах уонна киһи хармааныгар охсуута суох буолуохтаах. Оччоҕо эрэ сылын аайы араак ыарыыттан өлөр мөлүйүөнүнэн киһи быыһаныаҕа.
Түгэнинэн туһанан, Үөһээ Бүлүүтээҕи киин балыыһа иһинэн үлэлиир искэн ыарыылаахтарга амбулаторнай көмө киинин онколог бырааһа Ирина Андреевна Александрованы кытары кэпсэттибит.
—Ирина Александровна, амбулаторнай үлэ киинин бүгүҥҥү үлэтин туһунан билиһиннэр эрэ. Үлэҕит сүнньэ туохха сытарый?
— Биһиги кииммит өрөспүүбүлүкэтээҕи онкологическай диспансер филиалын быһыытынан үлэлиир, ол иһин улууска олорор учуокка турар пациеннарбытын эмтиирбит-томтуурбут барыта кинилэр ыйыыларынан, сүбэлэринэн оҥоһуллар. Ол курдук, хас биирдии ыарыһахпытын диспансернай учуокка ылан кэтиибит, химиотерапияны, паллиативнай көмөнү оҥоробут, инбэлиитинэн учуокка турарыгар көмөлөһөбүт.
Ону сэргэ манна миэстэтигэр ыарыыны эрдэтинэ булууга киин балыыһа исписэлиистэрин кытта ыкса сибээстээхтик үлэлиибит. Ханнык баҕарар идэтийбит быраастан искэн ыарыытыгар уорбаланааччы биһиэхэ кэлэн толору чинчийиини ааһар.
— Искэн үөскүүр төрүөтүнэн тугу этиэҥий, сүрүннээн.
— Искэни (рак) сүүстэн тахса араас ыарыы көбүтэн таһаарар ыарыытынан бэлиэтииллэр. Киһи ханнык органын булбутунан, холобура, быарыгар дуу, тыҥатыгар дуу олохсуйбут ыарыы эттик килиэккэлэригэр солбуһуу барар бырассыаһын харгыстыыр, ол эбэтэр өлүктүйбүт килиэккэ саҥа килиэккэнэн солбуллара тохтуур, ол кэннэ бэйэтин быһыытын сүтэрбит аномальнай килиэккэ бэйэтэ бэйэтигэр сытан, ууһаан –тэнийэн барар. Оннук үөскээбит мөчөкө (новообразование) хонтуруолтан таҕыстаҕына, кырпахтара тымыр устун хаанынан тарҕанан, киһи ханнык баҕарар кэбирэх миэстэтигэр тиийэн олохсуйар уонна салгыы сайдар. Итинник гынан кини олус түргэнник тарҕаныан сөп.
— Биһиги улууспутугар искэн ыарыытын көрдөрүүтэ хайдаҕый?
— Улуус үрдүнэн барыта 190-н тахса киһи учуокка турар. Бу өрөспүүбүлүкэ көрдөрүүтүттэн арыый да намыһах. Сылларынан тэҥнээн көрөр эбит буоллахха, учуокка турааччыларбыт ахсааннара биир кэм. Улаханнык араастаспат. Холобура, бу саҥа сылга киирэн баран, үс киһи бастакытын учуоттанна. Өлүү да баар. Онон учуоттан тахсыы-киирии биир кэм диэн этиэххэ сөп.
— Учуокка турааччылартан дьахтарын, эр киһитин арааран көрөр эбит буоллахха, хайата баһыйар эбитий?
— 60 % дьахтар, онтон хаалбыта эр дьон. Чуолаан дьахтар ыарыыта баһыйар.
— Статистика көрдөрөрүнэн, онкологиянан планета хас бэһис эр киһитэ уонна хас алтыс дьахтар аймаҕа ыалдьар диэн, ол эбэтэр эр киһи дьахтардааҕар 15 %- нан элбэх буолар эбит. Оттон биһиэхэ дьахтара баһыйар диэтиҥ, тоҕо итинник дии саныыгыный?
— Итинник көстүүнү дьахтар эр киһитээҕэр доруобуйатыгар ордук эппиэтинэстээхтик сыһыннаһарынан, кэмиттэн кэмигэр исписэлиистэргэ көрдөрүнэринэн быһаараллар, ол эбэтэр дьахтар эр киһитээҕэр чинчийиини элбэхтик ааһар, ол түмүгүнэн элбэхтэн элбэх көстөр диэн өйдөнөр. Өскөтүн дьахтар рагынан ыалдьыбыт да буоллаҕына, кини рагынан ыалдьыбыт эр киһитээҕэр уһуннук олоруон сөп. Ол эмиэ бэйэтин доруобуйатыгар болҕомтолоохтук сыһыаннаһарыттан тахсар.
— Оттон, искэн баара хайдах быһыылаахтык биллэрий, ону хайдах булаҕытый?
— Искэни утары охсуһууга, бастатан туран, нэһилиэнньэҕэ сырдатар-өйдөтөр үлэни күүскэ ыытыллыахтаах. Бэйэни хайдах кэтэнэн көрөргө, ыарыы бастакы бэлиэлэрин быһаарарга, бэйэни чинчинэн көрүүгэ. Ол эбэтэр, киһи бэйэтэ онно туттуллар ньымалары туһанан, бэйэтин чинчиниэхтээх. Холобура, хараҕынан көрөн, илиитинэн бигээн, туругун кэтэнэн.
Билигин сыыппара үйэтигэр олоробут. Онуоха сөп түбэһэн ким баҕарар, хантан баҕарар «Онкопоиск» диэн пилотнай бырайыагынан туһаныан сөп. Бу бырайыак искэн ыарыыны утары өрөспүүбүлүкэтээҕи бырагыраама иһинэн доруобай дьоҥҥо ыытыллар уонна искэн ыарыытын эрдэ быһаарар чинчийиинэн буолар. Сүрүн сыалынан ыарыыны эрдэтинэ булуу уонна кэмигэр сөптөөхтүк эмтээһин буолар. Ыарыы баарын эрдэ биллэххэ, киһи үксүгэр эмтэнэн үтүөрэр.
Итини таһынан хас биирдиибит диспансеризацияны ааһара булгуччулаах, анал испэсиилэстэргэ көрдөрүнүөхтээх. 50 саас кэнниттэн онкомаркеры туттарыахтаах. Дьахталлар 40 саастарыттан маммографияҕа көрдөрүөхтээхтэр. Саастаах киһи сайын күҥҥэ сыламныыртан, саунаҕа, баанньыкка суунартан, физио уонна бадараанынан эмтэнииттэн туттунуохтаах.
Искэн ыарыыта оҕо, эмэн диэн араарбат, кими баҕарар булуон сөп, үксүгэр саастаах дьону буулуур. Онуоха кини организмын «киртийиитэ», ааһан-араҕан биэрбэт ыарыылара төрүөт буолуохтарын сөп.
- Арассыыйаҕа уопсай көрдөрүүнү ылан көрдөххө, искэн ыарыылаах сылтан сыл эбиллэр диэн статистика көрдөрөр. Итини хайдах быһаарыахха сөбүй?
- Үөһэ эппитим курдук, улуус көрдөрүүтэ биир кэм. Оттон Саха сиригэр көрдөрүү эригийиэннэр орто көрдөрүүлэрин таһымыгар сылдьар. Оттон орто көрдөрүү, хомойуох иһин, улаатар. Ити көрдөрүү диагностикаҕа туттуллар медицина оборудованиелара саҥардылла, кыамталара тупсарылла туралларынан, диагноһы туруоруу бириэмэтэ кыччаабытынан, чинчийэр ньымалар кэҥээн, тупсан иһэллэринэн, диспансеризациялааһын уонна профилактическай көрүү-истии хаачыстыбата улааппытынан итинник хартыына тахсан кэлэр диэн быһаараллар. Итиннэ дьон олоҕун уһуна улааппытын эбэн этиэххэ сөп.
Быйыл Саха сиригэр Уһук Илиҥҥэ биир саамай бөдөҥ онкодиспансер үлэҕэ киирдэ. Итинэн сибээстээн, искэн ыарыытын булууга үлэ өссө күүһүрүөҕэ, искэннээх ыарыһах олоҕо уһууругар эмтээһин өҥөтө көдьүүстээх буолуоҕа, ол эбэтэр ити чааһыгар көрдөрүү эмиэ улаатыаҕа, тупсуоҕа дии саныыбын.
- Улууспут олохтоохторугар тугу сүбэлиэҥ этэй?
- Сөптөөх аһылык – сууккаҕа 500 гыраамҥа тиийэ оҕуруот аһын уонна фруктаны сиэһин организмы үүнээйи клетчаткатынан, битэмиининэн уонна искэн дьайыытын утарсар биэссэстибэлэринэн (саһархайдыҥы-кыһыл оҕуруот аһа уонна фрукта, хаппыыста, ордук брокколи, өҥнөөх, брюссельскай хаппыыста, луук, чеснок) хааччыйар.
- Биллэ элбэх канцерогеннаах ыыһаммыт, ыһаарыламмыт уонна консервированнай бородууктаны аҕыйатыы.
- Симэһинигэр, буспут уонна паарга буһарыллыбыт аһылык ордук.
- Табахтан уонна арыгыттан аккаастаныы. Табах уонна арыгы буортутун туһунан бары кэриэтэ билэллэр. Ол да буоллар, син биир табах тардаллар уонна арыгыны иһэллэр. Табах да, арыгы да бэйэни өлөрүнүүгэ күүстээх дьайыылаах.
- Күн дьайыытын хааччахтааһын. Ордук эбири, мэҥи күн сардаҥатыттан харыстыахха наада. Тоҕо диэтэххэ, күүскэ салгыҥҥа сиэтии (загар) түмүгэр бээтинэлэр искэҥҥэ кубулуйуохтарын сөп. Итиннэ эбии эттэххэ, солярийга сиэтэр эмиэ кутталлаах.
- Ыйааһыны көрүнүү араак сайдар кутталын эмиэ кыччатар. Эт-сиин ноҕурууската суон оһоҕоско, эмиийгэ искэн үөскүүр кутталын намтатар
- Стресс, санаа тууйуллуута. Киһиэхэ санаатын тууйуллуута кэхтиигэ тиэрдэр. Кэбирээн сылдьар киһи ыарыыга ылларымтыа буолар. Мөлтөөн-ахсаан сылдьар кэмигэр искэн үөскүүрүгэр олук ууруллар. Биллэрин курдук, инникигэ эрэнии, сырдык санаа организмы бөҕөргөтөр, олоҕу уһатар.
- Искэн тахсыан иннинээҕи ыарыылары (куртах уонна синньигэс оһоҕос бааһа, полиптар, кисталар, хайа барыылар, эрозиялар уо.д.а) сэрэтии -араагы сэрэтии дьаһалларыттан биир суолталаахтара буолар.
Чөл олох, доруобай аһылык, буортулаах дьаллыктартан аккаастаныы, эти-сиини эрчийии, ыарыыны сэрэтэр чинчийиилэргэ сылдьыы араагынан ыалдьар кутталы аҕыйаталлар. Организмҥытыгар туох эмэ уларыйыы баарын уонна туруккут мөлтөөн эрэрин биллигит да, бэйэҕит эмтэнимэҥ эбэтэр “бэйэтэ ааһыа” диэн күүтүмэҥ, булгуччу бырааска көрдөрүнүҥ.
Билиҥҥи туругунан Саха сиригэр искэн ыарыылаах 13 тыһыынча киһи учуокка турар. Сүрүннээн, тарҕаммыт ыарыылар: тыҥа, эмиий, быар искэннэрэ буолаллар. Бэлиэтээн эттэххэ, тыҥа уонна эмиий искэнинэн ыалдьыы бүтүн аан дойдуга үрдүү турар, оттон быар искэнинэн ыалдьыы атын дойдулары кытта тэҥнээн көрдөххө, биhиги өрөспүүбүлүкэбитигэр үрдүк.
Ити ыйыллыбыт 13 тыһыынча киһиттэн эрдэ көстүбүт искэннээх 6 тыһыынча ыарыһах бириэмэтигэр сөптөөх эмтэниини ааһан, чөллөрүгэр түһэллэр. Онон бу сайдыылаах үйэҕэ искэн ыарыыта бүтэһик бириигэбэр буолбатах. Күүстээх санаа, бэйэ доруобуйатыгар болҕомтолоох сыһыан, сөптөөх аһылык, чөл олох, ситимнээх эмтэнии ыарыһах олоҕун лаппа уһатыан, ыарыытын чэпчэтиэн сөп.
Доруобуйаҕыт туругун уһаппакка-кэҥэппэккэ, кэмигэр бэрэбиэркэлэтэ сылдьыҥ диэн сүбэлиибин. Киһи тус доруобуйатыгар бэйэтэ кыһаллыахтаах, эппиэтинэстээхтик сыһыаннаһыахтаах.
Кэпсэттэ Ирина Абрахова