(Бүгүн – оройуон, өрөспүүбүлүкэ чөмпүйүөнэ, Үөһээ Бүлүү улууһун Бочуоттаах олохтооҕо Мария Софронова 90 сааһын бэлиэтиир)
“Дьэ, тоҕойуом, этэҥҥэ эрэ сырыт, ханна даҕаны, хаһан даҕаны өлөн-охтон биэриэҥ суоҕа, оҕобор эрэлим улахан”, — диэн бүгүҥҥү үбүлүөйдээх Ытык кырдьаҕаспыт Мария Семеновна Софронова, уонча сыл анараа өттүгэр, бу курдук дириҥ ис хоһоонноох тылларынан атааран турардаах.
Балаҕаннаах Софроновтара диэн кимнээҕий? Устуоруйа быыһын сэгэтэн көрөр эбит буоллахха маннык, 1891 сыллаахха Феодосия Софронова-Чоросова Үөдүгэй нэһилиэгэр төрөөбүт дьахтар. Кини отучча саастааҕар Семен Софронов (1891-1977) диэн киһиэхэ эргэ тахсан, утуу-субуу икки уол, түөрт кыыс оҕолонон Балаҕаннаах сис ыала буолан олорбут ыаллар. Сэрии кэминээҕи аас-туор олох, оччотооҕу ыарахан үлэ Софроновтары эмиэ тумнубатаҕа. Икки кырдьаҕас оҕонньору батыһа сылдьан 12 дьахтар илиилэринэн маһы эрбээн, эт санныларыгар сиэрдийэлэри таһан бүтэйдэри туталлара, сайынын от үлэтигэр сылдьаллара, аны бурдук бустаҕына бары хомуурга туруналлара. Сиэрпэнэн быһыыга Бөдүөс (Феодосия) иннигэр кими даҕаны түһэрбэт туруу үлэһит дьахтар эбит. Хойукку ахтыыларга биир омурҕаҥҥа 120 баайыы бурдугу быһара, 800 кыраам лэппиэскэни, оттон дэкээдэҕэ бастаан 1 киилэ арыыны ылара диэн кэпсэниллэр. Кыһын оҕонньорунаан Куонньукка биэс уонча көлөнү көрөн бостуктууллара эбитэ үһү. Отторон Саллыгынайтан, Хаастыыртан атынан тиэйэн таһаараллара. Сэмэн атын үлэҕэ бардаҕына Бөдүөс отун бэйэтэ тиэйэрэ, аттарын аһатара. Сороҕор саһаан охсуутугар сылдьара. Саас оҕуруот үлэтигэр хортуоппуй, хаппыыста, турунуопус ыһыыта, аны ууну күҥҥэ 400-кэ ыаҕаһы кутара. Ыаҕастарын саас буолуута туоһу хастаан тигэллэрэ. Ону таһынан ынах, сылгы быатын хаталлара, аны киэһэтин дьиэтин түбүгэ күүтэрэ. Бөдүөс эмээхсин сүүһүгэр чугаһаан олорон тииһэ барыта баарын, түөһэйбэтэҕин, хоп курдук дьоҥҥо өрүү сүбэлиирин, өй-санаа уга олорор идэлээҕин, мэлдьи сылаас чэйинэн, ыраас мичээринэн, үгүс кэпсээннэринэн үөрэ-көтө көрсөрүн туһунан ахталлар. Оттон Сэмэн оҕонньор хара өлүөр диэри колхуос араас үлэтиттэн илиитин араарбатах киһинэн ааҕыллар, сүрдээх кыайыылаах-хотуулаах тиэтэллээх үлэһит этэ диэн саныыллар. Бу ыаллар оҕолорун эмиэ үлэҕэ үөрэппиттэрэ ону таһынан түөрт оҕолорун барыларын үрдүк үөрэхтээбиттэрэ. Улахан уоллара Николай Семенович Нам оскуолатыгар дириэктэринэн үлэлии олорон кэлин саҥа оскуоланы туттарбыт, кэлин нам сэбиэтин сэкирэтээринэн үлэлээбит салайааччынан биллэр. Иккис уол Спиридон Семенович – гимназияҕа математика учууталынан үлэлээбитэ, Матрена Семеновна — зоотехник этэ, Анна Семеновна уу тырааныспарын туйгуна, улахан кыыс Мария Семеновна Прокопьева – Дьоруой Ийэ, Нам олохтоох сэбиэтигэр сэкирэтээринэн үлэлии сылдьыбыта оттон бүгүҥҥү кэпсиир киһибит Мария Семеновна Софронова – оройуон чөмпүйүөн осеменатора, оройуон, олохтоох сэбиэт дьокутаатынан талылла сылдьыбыта, дойдутугар өр сылларга биригэдьииринэн үлэлээн, дойдубут чэчирии сайдарын туһугар улахан сыратын биэрбит киһи буолар.
Софроновтар сиэннэриттэн тустууга биэс успуорт маастардара, араас идэлээх дьон үүнэн-сайдан тахсыбыттара, биһиги нэһилиэк киэн туттар ыччаттарынан буолаллар.
Устуоруйа быыһын арыйбыт киһи быһыытынан эттэххэ, 1970 сыллаахха Улуу Ленин 100 сааһын туолуутугар кыракый Балаҕаннаахпытыттан түөрт киһи үбүлүөйүнэй мэтээлинэн наҕараадаламмыта – кинилэр истэригэр Мария Семеновна баара. Оттон 1972 сыллаахха “Эрчим” хотоно үлэҕэ киирбитэ, салайааччынан ол саҕана Михаил Чалбанов, биригэдьииринэн Мария Софронова, Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа Тимофей Адамов үлэлээбиттэрэ.
Мария Семеновна өссө 1956 сыллаахха Вера Саньяховалыын ыанньыксыттааннар 15 ынахтан 15 ньирэйи тыыннаахтыы иитэн туттаран, тыһы ньирэйинэн бириэмийэлэммиттэрэ. Ол онно кини оройуон сэбиэтин дьокутаатынан талыллыбыта. 1960 сыллаахха Дьокуускай куоракка баартыйа оскуолатын бүтэрэн, зоотехник үлэтин баһылаабыта. 1961 сыллаахха Новосибирскай куоракка осеменатордар үөрэхтэрин ситиһиилээхтик бүтэрэн кэлэн, маҥнай биригэдьииринэн, осеменаторынан үлэлээбитэ. 1980, 1982, 1985, 1986, 1988 сылларга искусственнай сиэмэлээһиҥҥэ ынахтар ууланыыларын 95-98% тиэрдибитэ. Итинэн хас да сыл оройуоҥҥа чөмпүйүөн осеменатор буолбута. 1983, 1986 сылларга сүөһү үлэһиттэрин өрөспүүбүлүкэтээҕи куоталаһыыларыгар өрөспүүбүлүкэ чөмпүйүөнэ буолан кэлбитэ, “Москвич” массыына пуондатынан бириэмийэлэммитэ, “Х-с пятилетка кыайыылааҕа” знагынан наҕараадаламмыта. 1985 сыллаахха Марфа Ильина, Кэнтиктэн Дария Эттянова уонна кини буоланнар өрөспүүбүлүкэҕэ хамаанданан күрэхтэһиигэ бочуоттаах үһүс миэстэни ылары ситиспиттэрэ. Үөһэ этиллибитин курдук Мария Семеновна өр сылларга эҥкилэ суох биригэдьииринэн үлэлээбитэ. “Улуу Ленин 100 сааһын туолуутунан”, “Килбиэннээх үлэтин иһин”, “Үлэ бэтэрээнэ” мэтээллэринэн, 1996 сыллаахха Сталин төбөлөөх мэтээлинэн наҕараадаламмыта, элбэх знактарынан, грамоталарынан бэлиэтэммитэ, Балаҕаннаах нэһилиэгин, Үөһээ Бүлүү улууһун Бочуоттаах олохтооҕо. Бу үрдүк көрдөрүүлээх үлэлэрэ ситэри сыаналамматаҕыттан, үрдүкү бочуоттаах аакка тиксибэккэ хаалбытынан биһиги, Балаҕаннаахтар, күн бүгүнүгэр диэри хомойо саныыбыт.
Кылгастык аҕыннахха ити курдук, этэҥҥэ олордоххо дьыл – хонук… Туох кистэлэ кэлиэй, билигин ахтылҕаннаах Балаҕаннаахпытыгар аарыма кырдьаҕаспыт соҕотоҕун — Мария Семеновна Софронова эрэ хаалла. Бу сыллар усталарыгар кинилиин быстыспат ситими тутар, киниэхэ оҕотун кэриэтэ, эмиэ нэһилиэкпит биир тутаах киһитэ, эдьиийбин наар эдэр, эрчимнээх курдук санаатарбын эмиэ аҕам саастаахтар көлүөнэлэригэр номнуо үктэммит – Сусанна Ныннырова буолар. Сусанна Афанасьевна өссө 1974 сыллаахха биир туҥуй ынахтан 1500 киилэ үүтү ыан барыларын улаханнык сөхтөрөн турардаах. Аны 1978 сыллаахха “Эрчим” звенотугар үлэлээн биир ыанар фуражнай ынахтан 2250 киилэ үүтү ыан, оройуоҥҥа 2-с миэстэни ылбыта, онтон кэлин түөрт пятилетка былааннарын субуруччу аһара толорон, “Молодой гвардеец пятилетки” знагынан түөрт төгүл, “Мастер умелец” бэлиэнэн, коммунистическай үлэ удаарынньыгын аатын ылан, бырабыыталыстыбаттан элбэх грамоталары туппута. 1978 сыллаахха НСХБ-га Москубаҕа, Узбекистаҥҥа, Монголияҕа путевкаларынан биэмийэлэнэн күүлэйдээн кэлбитэ. 1982 сыллаахха оройуон сэбиэтин дьокутаатынан талыллыбыта онтон 2007 сыллаахха СӨ тыатын хаһаайыстыбатын туйгуна аат иҥэриллибитэ.
Ити курдук ааттаатахха баһаам буоллаҕа. Баҕар суруйар идэлээх киһи ахтыыта тоҕо баҕас хобдоҕой диэххит, ол эрэн чугастык саныыр киһиҥ туһунан хаһан баҕарар долгутуулаах, кыратык да буоллар уйадыйыылаах буолар. Ытыктабыыллаах Мария (Маанньа) Семеновнаны бүгүҥҥү өрөгөйдөөх 90 сааскын тоомточчу туолар үөрүүлээх, кэрэ, бэлиэ күҥҥүнэн итиитик-истиҥник ыраахтан да буоллар төлөннөөх эҕэрдэбин ыытабын. Умнубаппын мэлдьи үөрэ-көтө көрсөргүн, саныыбын уһуну-киэҥи кэпсэтэр дириҥ ис хоһоонноох кэпсэтиилэрбитин, өрүү тумус тутта илдьэ сылдьабын сүбэ-ама тылларгын. “Кырдьаҕастан алгыһын” диэн итини этэн эрдэхтэрэ. Ол иһин, үүнэн иһэр кэнэҕэски ыччаттарга сүбэлиэм этэ: нэһилиэкпит аҕам саастаах дьонноруттан ахтыылары хомуйан суруксуттуу сылдьыҥ, аныгы үйэ сиэринэн диктофоҥҥа, биидьийэҕэ устан хаһаанар кэм кэллэ. Үлэлээбит кэмнэринэн, туспа салааларынан үллэстэн оччотооҕу үлэ кэмнэрин, бэйэлэрин кэмнэригэр нэһилиэкпитин ааттата күүскэ үлэлээн-хамсаан ааспыт хаарыаннаах дьоммут тустарынан, биллэр ыспарсымыаннары, олоҥхоһуттары, булчуттары, култуура үлэһиттэрин, Улуу Кыайыы 80 сылын көрсө сэрии бэтэрээннэрин тустарынан ахтан-санаан ааһар оруннаах буолуо этэ. Билигин нэһилиэккэ сир түннүктэрэ Егор Гаврильев, Михаил Павлов курдук дьоннор олороллор, кинилэртэн элбэх мүччүргэннээх түгэннэри, оонньуулаах-күлүүлээх түгэннэри истэн бэлиэтэниэххитин сөп буолуо. Дьэ, онон, дойдум дьоно өрөйүҥ-чөрөйүҥ, үөрэ-көтө Мария Семеновна үөрүүлээх күнүн тэҥҥэ үллэстиэҕин. Ытык кырдьаҕаска кытаанах доруобуйаны, бары үтүөнү, сырдыгы баҕарыаҕыҥ!
Улахан эҕэрдэни кытары, ыраах Чурапчы улууһуттан РФ суруналыыстарын Сойууһун чилиэнэ Сэмэн (Сэмэнчик) ЖЕНДРИНСКЭЙ.
Хаартыскаҕа Балаҕаннаах кырдьаҕастара: бастакы кэккэҕэ олороллор Анна Ныннырова, Мария Жендринская, Марина Степанова, Маня Софронова, Ирина Саввинова. Тураллар: Евгения Павлова, Дария Кондакова, Мария Васильева, Тимофей Адамов, Мария Егорова, Варвара Оконосова, Дария Васильева