«Үөһээ Бүлүү» хаһыат 2007 сыллааҕы архыыбыттан
М.А.Алексеев – уһулуччулаах педагог
”ССРС народнай, РСФСР уонна Саха АССР оскуолатын үтүөлээх учуутала М.А.Алексеев отуттан тахса сыл устата оҕону иитиигэ, үөрэтиигэ туох баар сыратын, билиитин, дьоҕурун барытын биэрэн, сыламтата суох үлэлээбитэ. Ол усталаах туоратыгар бэйэтин кэтээн көрүүлэрин, санааларын суруйан, республика хаһыаттарыгар бэрт элбэх ыстатыйалары, очеркалары бэчээттэппитэ. Республика төрөппүттэрэ, учууталлара кини хас биирдии суруйуутун улахан сэҥээриинэн көрсөллөрө, оҕону иитигэ кини сүбэлэрин олоххо тутта, киниттэн холобур ыла сатыыллара” – диэн Иван Федосеев бэйэтин ахтыытыгар суруйар.
Билиҥҥи көлүөнэ учууталлар, кини учуутал идэтин туһунан муударай санааларын, олоххо сыһыанын ырытан, дириҥэтэн өйдүүрбүт наадалаах. Билиҥҥи кэмҥэ учуутал престиһэ түстэ, үрдүк үөрэҕи бүтэрбит эдэр учууталлар идэлэринэн үлэлиэхтэрин баҕарбаттара баар суол. М.А.Алексеев ”Учуутал санаалара” кинигэтигэр учууталга күннээҕи үлэтигэр ыарырҕатар үгүс ыйытыыларыгар бу кинигэттэн булан ааҕыахха, туһаныахха сөп. Ол курдук, дьиҥнээх олохтон ылыллыбыт холобурдартан учуутал уонна үөрэнээччи сыһыаннарыгар, сиэр-майгы боппуруостарыгар учуутал үлэтигэр туһата үгүс. Билигин инновационнай хамсааһын, наука саҥа арыйыыларыгар үлүһүйүү күүскэ бара турар кэмэ. Учууталлар үлэлэригэр үгүс саҥа, сонун технологиялары туттууну ирдииллэр, ол эрэн бэйэбит кэккэбитигэр үлэлээн ааспыт уһулуччулаах педагогтар үлэлэригэр болҕомтобутун уурбаппыт, билэ-көрө сатаабаппыт.
Сайыннарар үөрэх, тус оҕоҕо туһаайыылаах үөрэх сүрүн идеялара М.А.Алексеев үлэлэригэр, ыстатыйаларыгар арылхайдык көстөр. Профильнай үөрэхтээһин хайысхата киирдэ, саҥа сонун көстүү курдук эрээри, бу идея сүрүн санаатын аан бастакынан республикаҕа тарҕаппыт учууталынан М.А.Алексеев буолар. Үөрэхтээһин инники сайдар тосхолун, хас да сыл инники өтө көрбүт эбит. Билигин сонун тылынан этэр ”Дуальнай үөрэхтээһиммит” сүрүн санаалара кини үлэтин ис хоһооно буолар. Бэйэтэ научнай-техническэй сайдыы суолтатын эрдэттэн өтө көрөн, физико-математическай кылаастары тэрийбитэ. Кини үөрэнээччилэрэ Бүтүн Союзтааҕы, Бүтүн Россиятааҕы олимпиадаларга бастаабыттара, дойду уһулуччулаах учуонайдарын сөхтөрбүттэрэ.
Билиҥҥи кэмҥэ норуот чөл туруктаах буолуута сытыы проблема буолар. М.А.Алексеев саха ыччатын арыгы дьаллыгыттан быыһаары, үгүс өйдөтөр үлэлэри, хаһыакка ыстатыйалары суруйталыыра. Кини бэйэтин идэтин үрдэтиниинэн, бэйэтин сайыннарыынан утумнаахтык дьарыктанара. Учуутал күннээҕи үлэтигэр, оҕолору кытта алтыһыытыгар үгүс ыйытыылары бэйэтигэр туруорунар. Учуутал идэтигэр билиҥҥи олохпут сайдыыта үгүс ыйытыылары туруорар. Онно маннык хоруйдары кини ыстатыйаларыттан булуохха сөп.
М.А.Алексеев – учуутал идэтин туһунан бэргэн этиилэрэ
Учууталга сүрүн сатабыл тугуй?
Учуутал билиитин-көрүүтүн санаатын күүһүнэн сааһылаан үөрэнээччи өйүн-санаатын сайыннарар. М.А.Алексеев бу туһунан маннык эппит «… Кырдьык даҕаны, биһиги үксүгэр этиэҕи да сатаан эппэппит, өйдөтүөҕү да сатаан өйдөппөппүт. Тыл уонна саҥа күүстэрин сатаан туттубаппыт». Онон учуутал тыл уонна санаа күүһүн дьүөрэлии тутан үөрэтии – иитии үлэтин тэрийиэхтээх.
Учуутал санаатын күүһэ туохха түмүллэрий?
Учуутал санаатын күүһэ – кини идэтин ис хоһоонун дириҥник өйдүүрүгэр, үөрэнээччилэрин ис сүрэҕиттэн ытыктыырыгар көстөрүн бэлиэтиир «Дьиҥнээх учуутал, оҕолор майгылара-сигилэлэрэ хайдаҕыттан тутулуга суох, кинилэри барыларын таптыахтаах, аһыныахтаах. Ити кини олоххо тлан ылбыт идэтин сүрүн ирдэбилэ, ис дууһаттан оҕоҕо таптал, ытыктабыл суох буоллаҕына, оннук учуутал эрдэ-сылла оскуолаттан барбыта ордук”.
Учуутал күн аайы ыытар үлэтэ туох буолуохтааҕый?
«Учуутал үөрэтэ сылдьар, эбэтэр урут үөрэппит оҕолорун олоҕор туох уларыйыылар тахсалларын, кинилэр эдэр олохтиоро хайдах суолунан баран иһэрин бэйэтин чуор кулгааҕынан истэ-билэ сылдьыахтаах. Сороҕор ол уларыйыылары оҕолор сирэйдэриттэн-харахтарыттан, таҥастарыттан-саптарыттан, тылларыттан-өстөрүттэн билиэххэ сөп».
Үөрэнээччи ис туругун кэтээн көрүү учуутал күннээҕи үлэтин биир эппиэтинэстээх, көстүбэт өрүтэ буолар.
Учуутал үөрэтэр-иитэр үлэтин ис хоһоонун хайдах тэриниэхтээҕий?
«Оскуола уонна укчууталлар ити түбүктээх уон сыл оҕо дууһатынан хайдах ааһыыта, кинилэр дьылҕаларыгар быһаарар суолталааҕын бэйэлэрин туох баар учууталлыы суобастарынан өйдөөн, иитэр үлэлэригэр программа оҥостуохтаахтар”. Үөрэтии-иитии боппуруостарыгар баар кыһалҕаҕа тирэҕирэн, ону туоратар соруктанан программа оҥоһуллар. Бу программаҕа тирэҕирэн эрэ үөрэтэр-иитэр үлэ түмүктээх, ис хоһоонноох буолар.
Учуутал үксүгэр ханнык алҕаһы оҥороруй?
М.А.Алексеев бэлиэтииринэн, үксүгэр учуутал үөрэнээччигэ үөрэххэ сыһыанынан эрэ көрөн сыһыаннаһар. «Кылаас оҕотун барытын «туйгун” үөрэнээччигэ тэҥнии сатааһын баар. Үгэс курдук кылааска наар «5” уонна «4” сыанаҕа үөрэнэр үөрэнээччилэр бочуоттаах балаһыанньаны ылаллар. Учууталлар бары кинилэри эрэ хайҕаан тахсаллар. Ол оннугар, туох баар хомолтобутун, итэҕэспитин «3” сыаналаахтарга түһэрэбит. Түмүгэр тиийэн, кылааска бэйэ-бэйэлэригэр тоҥуй сыһыаннаах икки бөлөх үөскүүр: биир бөлөх учууталлар тапталлаахтара, иккис бөлөх – учууталлартан наар мөҕүллээччилэр. Ити коллектив олоҕор үчүгэйи аҕалбат. Оҕо үөрэҕэр үс сыанаттан эрэ тахсыбат эрээри, оскуола олоҕун хайа эрэ өттүгэр ситиһиилээх буолуон сөп. Ону учуутал кинини салгыы иитэргэ төһүү оҥостуохтаах”.
”… Куһаҕаннык үөрэнэр уонна учууталыттан куруук мөҥүллэр оҕо олоҕо бэрт ыарахан буолар. Ол биллэр: куһаҕаннык үөрэнии бэйэтэ дириҥ биричиинэлэрдээх, онуоха аны учуутал тымныы сыһыана эбиллэр. Үөрэниэн, үчүгэйгэ тардыһыан баҕарбат оҕо диэн суох. Аны туран кини куһаҕаннык үөрэнэр биричиинэлэрин тоҕо-хоро кэпсиир кыаҕа суох. Оттон учуутал олору билэ сатаабат, билбитин да иһин ону кытта аахсыбат. Куһаҕаннык үөрэнэр оҕо кылаас иһигэр доҕоро-атаһа суох, коллективтан туора тутта сылдьар, куруук буруйдаах курдук сананар, тылыттан-өһүттэн матар. Кылааска кэллэҕинэ кинини ким да үөрэ-көтө көрсүбэт, оскуолаттан барарыгар ким да быраһаайдаспат. Ол иһин оскуолаҕа сылдьыыта киниэхэ бэрт ыарахан буолар. Учуутал өттүттэн аһыныы, кыһамньы суох буоллаҕына, оннук оҕо дьылҕата кэнникинэн ыарыыр”.
Учуутал үөрэтэр оҕотун туһунан булгуччу тугу билиэхтээҕий?
Манна саҥа үлэлээн эрэр учууталлар мунаарыахтарын сөп. М.А.Алексеев бу ыйытыыга маннык хоруйу биэрэр: ”Үөскээбит усулуобуйатын, төрөппүттэрин олохторун сиэрин, онно кини хайдах иитиллэрин, кими кытта табаарыстаһарын, доруобуйатын туругун, туох интэриэстээҕин (ол и нтэриэһэ киһи күлүөн да курдук буоллун). Итини барытын билэн баран, учуутал үөрэтэр оҕотугар сөптөөх педагогическай ”эмп рецебин” суруйуохтаах. Сыыһа рецепт доруобуйаны тупсарыахтааҕар, ыарыыны өссө ордук дириҥэтэрин учуутал хаһан да умнуо суохтаах”.
Учуутал уонна үөрэнээччи сыһыана туохха олоҕурарый?
Икки тус-туспа өйдөөх-санаалаах, аны биирэ оҕо буоллаҕына, аҕа киһи бу икки сыһыаҥҥа баһылыык-көһүлүүр оруолу ылыахтааҕын курдук өйдүүбүт. Ол эрэн, аҥардас оннук сыһыаҥҥа олоҕурбакка истиҥ сүбэлэһиигэ, ытыктаһыыга тирэҕириэхтээх. Бу туһунан М.А.Алексеев маннык бэлиэтиир ”Сорох учуутал үөрэтэр оҕотун кытта сыһыаныгар кыайыылаах хайаан да кини бэйэтэ буоларын ситиһэ сатыыр, ким да кинини утарар бырааба суоҕун, кини эппитэ эрэ барыта сөбүн курдук туттунар. Учуутал үөрэтэр оҕотун кытта кэпсэтиитэ сүнньүнэн икки тэҥ дьон икки ардыгар барар сыһыан курдук буолуохтаах”.
Бүгүҥҥү учууталтан олох тугу ирдиирий?
”Бииринэн, учуутал оҕотугар билии-көрүү туһугар тардыһар, хаһан даҕаны уҕараабат, умнуллубат утаппыттыы баҕаны уһугуннарыахтаах. Оҕоҕо оскуола кэнниттэн салгыы сайдар, үөрэнэр баҕа хайаан да үөскүөхтээх. Ол – биһиги олохпут сайдар кэскилэ.
Иккиһинэн, учуутал оҕону билиини бэйэтэ сатаан хасыһан буларыгар, кинигэни кытта сатаан үлэлииригэр үөрэтиэхтээх. Оччоҕо ыччат оскуола уонна үрдүк үөрэх кэнниттэн үлэлии да сылдьан билиитин сатаан хаҥаттыа. Ити ханнык баҕарар специалиска туруоруллар ирдэбил. Инньэ гымматаҕына, кини түргэнник сайдар олохтон хаалар кутталлаах.
Үсүһүнэн, учуутал оҕоҕо наука сүрүн сокуоннарын сатаан тириэрдиэхтээх, бары тытархай боппуруостары онно сатаан сыһыарыахтаах. Оҕо наука сүрүн сокуонун биллэҕинэ, киниттэн сибээстээх үгүс кыра боппуруостары бэйэтэ да ааҕыан сөп”.
Үөрэнээччини үөрэнэргэ үөрэтии (самообразование), бэйэтин алҕаһын кэтээн көрөн, бэйэтин ииттиниитин тэрийии (самовоспитание) – бу билиҥҥи 21 үйэ үөрэхтээһинин сүрүн ирдэбиллэрэ буолар. Онтон бу сүрүн санаалар, үөһэ этиллибитин курдук, кини үлэтигэр арылхайдык көстөллөр.
Билиҥҥи учуутал олох сайдар тосхоллорун ырыҥалатан көрөр, олох сайдыытын арыый иннигэр иһэр буолуохтаах, оччоҕо эрэ үөрэнээччини сайдыы суолугар киллэрэр.
Учуутал үлэтин ситиһиитэ туохтан тахсарый?
Билиҥҥи кэм ирдэбилинэн, олоххо ситиһиилээх үөрэнээччилэри иитэн таһаарыы, биһиги сүрүн сыалбыт-сорукпут буолар. Учуутал ситиһиитэ диэн үөрэнээччилэрин ситиһиитэ буолар. Оттон бу ситиһиини үөрэнээччигэ хайдах үлэлээн аҕалабытый? Үлэбит түмүгэ биһиги үлэбитин хайдах сатаан тэринэрбититтэн тутулуктаах.
М.А.Алексеев сарсыарда 5-6 чааска туран хаһыаттары, сурунааллары ааҕара, ууруоктарыгар бэлэмнэниитин хатылаан бэрийэн көрөрө. Күнүс эбиэт кэнниттэн 20-чэ мүнүүтэ утуйан ылара, ол кэнниттэн уруоктаах буоллаҕына, оскуолатыгар барара, онтон салгыы кылааһын оҕолорун кытта дьарыктанара, куруһуоктар дьарыктарын ыытара, онтон интернакка тиийэн, оҕолор уруоктарыгар бэлэмнэниилэрин салайара, сүбэ-ама биэрэрэ. Учуутал уруогар бэлэмнэниэхтээх, бу үлэ күн аайы, хас уруок аайы оҥоһуллуохтаах, оччоҕо эрэ учуутал саҥаны-сонуну көрдүүр баҕата уһуктар, уруок түгэх сыалын өйдүүр эрэ учуутал оҕо уруокка интэриэһин тардан, билиини биэрэр.
Онтон М.А.Алексеев уруогар бэлэмнэнэн баран, сарсыарда эрдэ туран өссө хат бэрийэн көрөрө. Учуутал бэйэтэ оҥорбут үлэтиттэн хаһан да дуоһуйууну ылыа суохтаах.
Бу үлэни М.А.Алексеев ”Тоҕус төгүл тоҕото” диэххэ сөп. Ол курдук бу үлэбэр, билиҥҥи учуутал күннээҕи үлэтигэр сыһыаннаах тоҕус ыйытыытынан сирдэтэн, онно кини үлэлэриттэн хоруйу көрдөөтүм. Үлэм сүрүн сыала, билиҥҥи көлүөнэ эдэр учууталлар, учуутал үлэтин ис хоһоонун М.А.Алексеев үлэлэригэр тирэҕирэн дириҥник өйдүүллэригэр ыҥырыы буолар. Кини үлэлэрин сүрүн санааларын ”Учуутал санаалара” кинигэттэн ааҕан баран маннык түмүккэ кэллим.
Күннээҕи олоххо үгүһү ааҕара, көрдүүрэ, онон олох, үөрэхтээһин сайдыытын инники кыһалҕаларын өтө көрбүт. Кини үөрэтэр-иитэр тэрийэр ньымата сайыннарар үөрэх сүрүн санаалара буоларын өссө төгүл итэҕийиэххэ сөп. Үөрэнээччини үөрэнэргэ үөрэтии (самообразование), бэйэтин алҕаһын кэтээн көрөн, бэйэтин ииттиниитин тэрийии (самовоспитание) – бу билиҥҥи 21 үйэ үөрэхтээһинин сүрүн ирдэбиллэрэ буолар. Онтон М.А.Алексеев бу сүрүн санааларга тирэҕирэн, үлэтин тэрийбит. Сайыннарар үөрэх кэскиллээҕин дакаастаабыт уһулуччулаах педагог буолар эбит.
Билиҥҥи көлүөнэ эдэр учууталлар, кини хас биирдии ыстатыйатын, үлэтин дириҥник чинчийэн, үлэбитигэр тирэх оҥостуохтаахпыт. Киһи быһыытынан сайдыыбытыгар кини санааларыгар, үлэтин тэринэр кистэлэҥнэрин баһылыырга кыһаллыахтаахпыт. Холобур, учуутал күннээҕи үлэтин ситиһиитэ туохха көстөрүй? Оҥоруохтаах үлэтин барытын былааннаан, хас биирдии күн кини туох эмит сыаллаах сылдьар эбит. Кини сүрүн санааларын олоххо киллэриигэ сыал-сорук туруорунуохтаахпыт.
Маргарита Анисимова,
Үөһээ Бүлүүтээҕи республиканскай гимназия саха тылын уонна литературатын учуутала, ”ХХ1 үйэ учуутала” бэлиэ хаһаайына