Георгий Романович Кардашевскай архыыбыттан биир хаартыска
Георгий Романович архыыбыгар бэрт элбэх сэдэх хаартыскалар бааллар. Ону кичэллээхтик кыыһа Ефросинья Георгиевна ууруна сылдьыбыта. Бу күннэргэ Галина Георгиевна Алексеева-Кардашевская 1934 сыллаахха аан бастакы саха сэбиэскэй суруйааччыларын сойууһа тэриллибит кэмпириэнсийэтэ 90 сылынан кыттааччылар түспүт хаартыскаларын ыытта. Кини аҕата бастакы улахан тэрээһиҥҥэ сылдьыбытынан киэн туттар. Уонна Үөһээ Бүлүүлэр кэмпириэнсийэҕэ хас буолан сылдьыбыттарын билиҥ диэн сорудахтаабыта.
Георгий Романович хас биирдии хаартысканы кимнээх түспүттэрин бэлиэтиир идэлээх. Ол да курдук бу хаартыска кэннигэр сыһыарыллыбыт лиискэ Георгий Романович кимниин да буккуйуллубат кыра оҕуруону тиспиттэрин кэриэтэ эриллэҕэс буочарынан суруйбут: «20\VI 87 Здравствуют сегодня из участников конференции писателей: 1. Сивцев Д.К. – Суорун Омоллоон 2. Чиряев В.Г. – Бэлиэрий 3. Новиков В.М. – Күннүк Уурастыырап 4. Васильев А.В. – Ачыкы 5. Михайлов Н.С. – Тэйгэлик уола 6. Кардашевскай Г.Р. – Саанньа уола 7. Мординов Н.В. – Амма Аччыгыйа 8. Аргунов (из Тат. р-на) 9. Кылатчанов Степ.Павл. 10. Данилов Афанасий (работник радиокомитета). 40 человек нет живых». Хаартыска кэннин уҥа өттүгэр үөһээ «Билигин бэйиэт” диэн баран ситэрбэтэх. Ефросинья Георгиевна салҕыы суруйбут: «Үөһээ Бүлүүттэн делегаттар: Кустуктуров В.К., Кардаш.Г.Р., Чиряев Валерий Георгиевич, Михайлов Никон Семенович уо.д.а.»
Кинилэр кимнээх этилэрий?
90 сыл ааспытын да кэннэ саха суруйааччыларын кэмпириэнсийэтигэр 77 делегат баарыттан хаартыскаҕа түспүт 50 киһи ааттара толору суруллубута күн бүгүн суох. Ол курдук, Г.Н. Саввинов, В.Т. Сивцев, Н.В. Тюпина хомуйан оҥорбут «Ыллыам сырдык кыайыы үйэтин. Григорий Поскачин олоҕо, айар үлэтэ» кинигэлэриттэн ылбыт испииһэкпитигэр 5 делегат ааттара эбилиннилэр.
Саха сэбиэскэй суруйааччыларын бастакы кэмпириэнсийэтэ, 1934 с.
Бастакы эрээккэ хаҥастан үһүс И.Е.Слепцов-Арбита, төрдүс И.Д.Винокуров-Чаҕылҕан, бэһис С.П.Ефремов, алтыс Ф.Г.Винокуров-Даадар, ахсыс Н.Н.Павлов-Тыаһыт, тохсус Д.К.Сивцев- Суорун Омоллоон, онус А.А. Николаев.
Иккис эрээккэ хаҥастан иккис В.Г.Чиряев, үһүс В.К.Иванов-Кустуктуров, төрдүс Н.М.Заболоцкай-Чысхаан, бэһис В.М.Новиков-Күннүк Уурастыырап, алтыс Н.Н.Окоемов, сэттис Н.Е.Мординов-Амма Аччыгыйа, уон иккис Д.И.Говоров, уон үһүс И.М.Романов.
Үһүс эрээккэ хаҥастан иккис Г.В.Лазарев, алтыс Н.С.Михайлов, ахсыс Г.Р.Кардашевскай, тохсус Г.И.Поскачин, уон алтыс К.А.Сокольников.
Төрдүс эрээккэ хаҥастан алтыс Г.У.Эргис, онус К.Н.Дьячковскай-Туйаарыскай.
Үөһээ Бүлүүлэр кэмпириэнсийэ үлэтигэр кыттыылара
Үөһээ Бүлүүттэн Саха сирин устуоруйатыгар киирбит тэрээһиҥҥэ сылдьыбыт күндү дьоммутун ахтан ааһыахха.
Учуутал, Үөһээ Бүлүүгэ уонна Бүлүүгэ бастакы колхуостары тэрийээччи, «Колхуос суола» (1933-1937 сс.) уонна «Өлүөхүмэ» (1937-1940 сс.) хаһыаттар эрэдээктэрдэрэ, поэт-буойун Василий Ксенофонтович Иванов- Кустуктуров Ороһу Кустугар 23.01.1904 төрөөбүтэ. Бүлүүгэ эрэдээктэрдии киирэн 1933 сыллаахтан литературнай куруһуок үлэтин ыытары Ф.Г.Винокуров-Даадардыын былааннаахтык ылсар. Бастакы саха сэбиэскэй суруйааччыларын кэмпириэнсийэтигэр Бүлүү делегациятын салайан илдьэр, кэмпириэнсийэ президиумун секретариатыгар киирэр. Василий Ксенофонтович Н.Н. Окоемов, В.М.Новиков, Н.Е.Мординов дакылааттарын ырытыыга кыттар. 1935 с. Бүтүн Саха сиринээҕи тылы үөрэтии бастакы кэмпириэнсийэтигэр кыттыыны ылар. Кустуктуров уонтан тахса хоһооно араас хаһыаттарга, «Чолбон» сурунаалга тахсыбыттара, тус архыыбыттан булуллубута баар. Василий Кустуктуров эрэдээктэрдиир «Колхуос суола» хаһыата тиһигин быспакка ыйга иккитэ «Литэрэтииринэй сирэй» (1934с.), онтон «Литература муннуга» (1935-37сс.) диэн эдэр суруйааччылар айымньыларын анал балаһаҕа бэчээттээбит. В. Кустуктуров Аҕа дойду сэриитигэр баҕа өттүнэн барар, 1942-43с сс. сураҕа суох сүппүт.
Поэт, тылбаасчыт, учуутал Валерий Георгиевич Чиряев 1911 сыл ахсынньы 19 күнүгэр Үөһээ Бүлүү оройуонун II Үөдүгэй нэһилиэгэр күн сирин көрбүтэ. 1933-34 с. Саха сирин суруйааччыларын бырабылыанньатын бэрэссэдээтэлинэн С.Р.Кулачиков-Эллэй, сэкиритээринэн В.Чиряев үлэлиирэ. Кэмпириэнсийэни тэрийсибит киһи Президиум секретариатыгар үлэлиир, В.М.Новиков дакылаатыгар бэйэтин санаатын этинэр. Кини 1934 сылтан САССР, 1944 сылтан ССРС Суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ. Валерий Георгиевич «Саһыл Сыһыы» пьеса, «Холхозтаах хоһооно» хомуурунньук ааптара. Маны таһынан А.Пушкин остуоруйаларын, С.Есенин хоһооннорун, С.Михалков уонна Б.Лавренев пьесаларын, К.Симонов поэматын тылбаастаабыт үтүөлээх. В.Чиряев 01.02.1989 күн сириттэн күрэммитэ.
Поэт, литературнай кириитик, эрэдээктэр, учуутал Поскачин Григорий Илларионович Үөһээ Бүлүү оройуонун Оноҕоччут нэһилиэгэр сэниэ ыалга 1914 с. кулун тутар 2 күнүгэр төрөөбүтэ. 1938 с. ССРС суруйааччыларын Сойууһун чилиэнэ. Үөһээ Бүлүү оройуонуттан бастакы суруйааччы. “Кыайыы кыымнара” (1933 с.) хомуурунньукка 2 хоһооно киирбит уонна «Айылҕа уһуктуута» (1936 с.) хоһооннорун хомуурунньуга, «Босхоҥ Бэргэлдьэ» (1938 с.) остуоруйата кинигэ буолан тахсаллар. Бүлүүтээҕи педтехникуму бүтэрэн 1934-1935 үөрэх сылыгар Дьокуускайга IV национальнай оскуолаҕа учууталлыы сылдьан бастакы саха суруйааччыларын кэмпириэнсийэтигэр Дьокуускай делегациятыгар киирэр. Григорий Илларионович В.М.Новиков уонна Н.Е.Мординов дакылааттарын ырытыыга кыттар. 1935 с. Бүтүн Саха сиринээҕи тылы үөрэтии бастакы кэмпириэнсийэтигэр кыттыыны ылар. 1937 с. репрессияҕа хабыллар, 1940 с. босхолонор. Хаайыыга сылдьыбыта охсон, ыалдьан 1943 с. олунньу 10 күнүгэр өлбүтэ.
Үөһээ Бүлүүгэ учууталынан уонна типография директорынан, Орто Халымаҕа үөрэх салаатын сэбиэдиссэйинэн, комсомольскай уонна партийнай салайар үлэҕэ үтүө суобастаахтык үлэлээбит Никон Семенович Михайлов 1914 с. Дүллүкүгэ төрөөбүтэ. 1932-33 с. Бүлүүтээҕи онтон 1934-35 с. Дьокуускайдааҕы педтехникумҥа үөрэнэр. Бастакы саха сэбиэскэй суруйааччыларын кэмпириэнсийэтигэр Бүлүү делегациятын аатыттан кыттар. Михайлов кэмпириэнсийэҕэ Н.С.Андросов дакылаатын сэргээн санаатын этинэр. Никон Семенович 1989 с. ыам ыйын 4 күнүгэр өлбүт.
Учуутал, корреспондент, пропагандист, буойун Гавриил Васильевич Лазарев 1915 сыллаахха кулун тутар 15 күнүгэр Үөһээ Бүлүү оройуонун Нам нэһилиэгэр күн сирин көрбүтэ. Шкм-ҥа Петр Тобуроковы, Егор Кардашевскайы, Михаил Ивановы, Лаврентий Докторовы, Кирилл Бараховы, Василий Петровы кытта бииргэ үөрэммитэ. А.Кулаковскай айымньыларын умсугуйан туран ааҕар. Ытыктыыр суруйааччытын аатын үтүгүннэрэн бэйэтигэр «Кумаховскай» диэн псевдоним ылынар. Бастакы саха суруйааччыларын кэмпириэнсийэтигэр Бүлүү делегациятыгар баара. 1942 с. Аҕа дойду сэриитигэр баҕа өттүнэн барар, 1944 с. Ленинград уобалаһын Романовка дэриэбинэтин иһин киирсиигэ сырдык тыына быстыбыт.
Филология билимин хандьыдаата, ССРС Суруналыыстарын сойууһун чилиэнэ, учуонай-литературовед, литературнай кириитик, методист-учуутал Георгий Романович Кардашевскай ыам ыйын 5 күнүгэр 1916 с. Балаҕаннаах нэһилиэгэр төрөөбүтэ. Дьокуускайдааҕы педтехникумҥа үөрэнэ сылдьан Бастакы саха сэбиэскэй суруйааччыларын кэмпириэнсийэтигэр Бүлүү делегациятыгар киирэн кыттар. Г. Кардашевскай Н.Н.Окоемов уонна Н.С.Андросов дакылааттарын ырытыыга кыттар.
Г.Р.Кардашевскай хоһоонноро уонна кыра тылбаастара ахтыы кинигэлэргэ киирэ сылдьаллар, «Боруҥуйга» кэпсээнэ уонна И.Тургенев «Ася», «Вешние воды», «Рудин» тылбаастара туспа кинигэлэр буолан тахсыбыттара. Георгий Романович А.Софронов-Алампа, Н.М. Андреев-Түүгүнүүрэп үтүө ааттарын тилиннэрбит, С.Руфовы иитэн таһаарбыт, СГУ фольклору үөрэтиини иилээбит-саҕалаабыт, саха литературатын учебниктарын оҥорууну салайбыт үтүөлээх. 25.07.1995 с. биһиги кэккэбититтэн туораабыта.
Түмүк
Георгий Романович Кардашевскай хаартыскатын, 30-с сыллардааҕы ахтыылары, бастакы кэмпириэнсийэ матырыйаалларын, Бүлүүтээҕи литературнай куруһуок үлэтин, «Холкуос суола» хаһыат таһаарыыларын ырытан Үөһээ Бүлүүттэн сылдьыбыттары быһаардыбыт. ХХ үйэ 30-с сылларыгар В.К.Иванов- Кустуктуров Бүлүү уонна Үөһээ Бүлүү ыччатын айар үлэҕэ өрө көтөҕүллүүлээхтик киирэригэр кынаттаабытын, сөҕүрүйбэт төлөнү күөдьүппүтүн сиһилии билистибит. Үөһээ Бүлүүлэр Саха сирин суруйааччыларын Сойууһа тэриллэригэр көхтөөх кыттыыны ылбыттарынан киэн туттабыт.
Бастакы Саха суруйааччыларын мунньаҕар этиллибит санаалар дуорааннара төрөөбүт литературабыт сайдарыгар күн бүгүн да улахан сабыдыаллаах.
Б.С.Макаров, Г.А.Егорова, Г.Н.Саввинов, М.Д.Михайлова, С.Н.Васильева, У.Ю.Саввинова, Л.А.Васильева,
Үөһээ Бүлүү кыраайы үөрэтээччилэрэ
Туһаныллыбыт литература
- Кыайыы кыымнара : (Бүлүү куоратынааҕы литэрэтииринэй куруһуок айыыллара). — Дьокуускай : Судаарыстыба Саха сиринээҕи бэчээттиир суута, 1933. — 52, [1] с.
- Жегусов, Дмитрий Степанович. Отутус сыллар ааннарын сэгэттэххэ… / Д. С. Жегусов ; [редактор Е. Н. Баишева]. — Дьокуускай : Көмүөл, 2007. — 149, [2] с.
- Ыллыам сырдык кыайыы үйэтин.Г.И. Поскачин олоҕо, айар үлэтэ /Саха Респ. “Үөһээ Бүлүү улууһа (оройуона)” муниц. тэриллии дьаһалтата;[хомуйан оҥордулар: Г.Н. Саввинов, В.Т. Сивцев, Н.В. Тюпина]. – Дьокуускай: Сайдам, 2014. – 256 с.
- Бүлүүтээҕи литературнай куруһуок 1932-33 сс. үлэтиттэн / С. Даадар // Кыһыл ыллык. – Электрон. дан. (1 файл : 1 Mb). — (Вилюйск : МКУ «Вилюйская межпоселенческая централизованная библиотечная система», 2021).
- Всеякутская конференция советских писателей.
Материалы первой всеякутской конференции советских писателей : (2-11 декабря 1934 года) / [составитель Н. Е. Мординов]. — Якутск : Якутское государственное издательство, 1936. — 161 с. — 4200 экз.